«Διαίρεση τραγουδιῶν»: Μὲ βάση τὴν περίσταση ποὺ τραγουδιοῦνται, τὴν τεχνικὴ καὶ τὸ ὕφος τους, τὴν ὑπόθεση καὶ τὸ περιεχόμενό τους, τὰ δημοτικὰ τραγούδια μπορεῖ νὰ χωριστοῦν στὶς ἑπόμενες κατηγορίες: Ἀκριτικά, Κλέφτικα, Ἱστορικά, Ρίμες, Παραλογές, Λατρευτικά και Θρησκευτικά, Παιδικά, Ἐρωτικά, Γαμήλια, Ἐργατικά, Γνωμικά καὶ Διδακτικά, Σατυρικά, Ξενητειᾶς, Μοιρολόγια τοῦ Χάρου καὶ τοῦ Κάτω Κόσμου.
Ἂς δοῦμε σύντομα κάθε μιὰ ἀπὸ τὶς παραπάνω κατηγορίες μαζὶ μὲ μερικοὺς χαρακτηριστικοὺς στίχους.

1) Ἀκριτικά: Θέμα τῶν τραγουδιῶν αὐτῶν εἶναι τὰ κατορθώματα τῶν Ἀκριτῶν, ποὺ ἦταν οἱ φύλακες τῶν ἄκρων, τῶν συνόρων δηλ. τοῦ Βυζαντίου, στὰ βάθη τοῦ Πόντου καὶ τῆς Καππαδοκίας.
Τὰ τραγούδια αὐτά, ποὺ οἱ ἀρχές τους φθάνουν μέχρι τὸν 10ο αἰώνα εἶναι διαδεδομένα σ’ ὅλο τὸν Ἑλληνικὸ χῶρο. Τὰ χαρακτηρίζει περιγραφικὴ δύναμη προσώπων καὶ γεγονότων ποὺ τοὺς δίνει μορφὴ δραματική.
Κύριος ἥρωας τῶν τραγουδιῶν αὐτῶν εἶναι ὁ Διγενὴς, ποὺ ἔχει δύναμη ὑπεράνθρωπη. Στὸ τέλος ὅμως ὑποκύπτει καὶ αὐτὸς στὸν θάνατο, ἂν καὶ νικᾶ τὸν ἴδιο τὸν Χάρο σὲ μονομαχία:
«Ὁ Διγενὴς ψυχομαχεῖ κι’ ἡ γῆς τόνε τρομάσσει•
βροντᾶ κι’ ἀστράφτει ὁ οὐρανὸς καὶ σειέτ’ ὁ Ἀπάνω κόσμος
κι’ ὁ κάτω κόσμος ἄνοιξε καὶ τρίζουν τὰ θεμέλια•
κι’ ἡ πλάκα τὸν ἀνατριχιᾶ, πῶς θὰ τονε σκεπάσει.
Πῶς θὰ σκεπάση τὸν ἀητό, τσῆ γῆς τὸν ἀντρειωμένο.

2) Κλέφτικα
Πρόκειται γιὰ τραγούδια ἱστορικά, ποὺ δημιουργήθηκαν στοὺς χρόνους τῆς Τουρκοκρατίας. Περιεχομένό τους ἔχουν γεγονότα ποὺ ἀναφέρονται στοὺς «κλέφτες», ποὺ θεωροῦνται ἀπὸ τὴ λαϊκὴ μοῦσα σὰν συνεχιστὲς τῶν Βυζαντινῶν Ἀκριτῶν.
Οἱ «κλέφτες» ἦσαν ὑπόδουλοι Ἕλληνες, ποὺ κατέφυγαν στὰ βουνὰ ἐπειδὴ δὲν μπροοῦσαν νὰ ἀνεχθοῦν τὶς αὐθαιρεσίες, τὶς ἀτιμώσεις καὶ τὶς βιοπραγίες τοῦ Τούρκου δυνάστη.
Διαρκῶς καταδιωκόμενοι ἦσαν ἀναγκασμένοι γιὰ τὴν συντήρησή τους νὰ ἐπιδίδονται σὲ ληστρικὲς ἐνέργειες, γι’ αὐτὸ καὶ ὀνομάστηκαν κλέφτες. Τὰ Κλέφτικα τργούδια, ὅπως καὶ τὰ Ἀκριτικά, τὰ διακρίνει ἡ δύναμη τῆς περιγραφῆς τῶν γεγονότων καὶ ἕνα ἔντονο περιγραφικὸ στοιχεῖο.
«Κάτου στοῦ Βάλτου τὰ χωριά, Ξηρόμερου κι Ἄγραφα,
ἐκεῖ ’ναι οἱ κλέφτες οἱ πολλοὶ ἀρματωμένοι στὸ φλουρί.
Κάθονται κ’ τρῶν κ’ πίνουν κ’ τὴν Ἄρτα φοβερίζουν.
Πιάνουν καὶ γράφουν μιὰ γραφή, βρίζουν τὰ γένεια τοῦ Κατῆ
γράφουνε καὶ στὸ Κομπότι, προσκυνοῦν καὶ τὸ Δεσπότη.
Βρὲ Τοῦρκοι κάτσετε καλὰ γιατὶ σᾶς καῖμε τὰ χωριά».

3) Ἱστορικά: Τὰ τραγούδια τῆς κατηγορίας αὐτῆς ἔχουν σὰν ὑπόθεση ἱστορικὰ γεγονότα, ὅπως κατορθώματα προσώπων, μάχες, ναυμαχίες, πολιορκίες καὶ καταστροφὲς πόλεων κ.ἄ.
Τὰ τραγούδια αὐτὰ δημιουργοῦνται συγχρόνως μὲ τὸ ἱστορικὸ γεγονὸς ποὺ περιγράφουν. Ἡ ἀφήγηση γίνεται μὲ πολλὲς λεπτομέρειες, ὑπάρχουν ὅμως καὶ ἱστορικὰ τραγούδια μὲ ἐξαιρετικὴ συντομία στὴν διατύπωσή τους καὶ μὲ ἔντονα δραματικὰ στοιχεῖα καὶ ζωηρὴ λυρικὴ ἔκφραση:
«Τ’ ἀηδόνια τῆς Ἀνατολῆς καὶ τὰ πουλιὰ τῆς Δύσης
κλαίγουν ἀργά, κλαίγουν ταχιά, κλαίγουν τὸ μεσημέρι,
κλαίγουν τὴν Ἀντριανούπολη τὴν πολυκρουσεμένη,
ὁποῦ τήνε κρουσέψανε τὶς τρεῖς γιορτὲς τοῦ χρόνου•
τοῦ Χριστουγέννου γιὰ κηρί, καὶ τοῦ Βαγιοῦ γιὰ βάγια,
καὶ τῆς Λαμπρῆς τὴν Κυριακὴ γιὰ τὸ Χριστὸς Ἀνέστη.

4) Ρίμες: Τὸ εἶδος αὐτὸ τοῦ τραγουδιοῦ τὸ συναντᾶμε κυρίως στὸ νησιωτικὸ χῶρο. Πρόκειται γιὰ πολύστιχα ἀφηγηματικὰ τραγούδια, ποὺ ἔχουν σὰν ὑπόθεση ἱστορικὰ ἢ κοινωνικὰ γεγονότα ἢ ἄλλα συμβάντα.
Κύριο γνώρισμά τους εἶναι ἡ ἐπικράτηση τῆς ρίμας, δηλ. ἡ ὁμοιοκαταληξία κατὰ ζεύγη στίχων:
«Ὅποιος θέλει ν’ ἀκούση καὶ νὰ μάθη
τὴ ρίμα τοῦ Μανέτα πῶς ἐστάθη,
μα ἤτανε στὴ Μῆλο παντρεμένος
καὶ καπετάνιος πρῶτος ξακουσμένος.
....................................

5) Παραλογές: Εἶναι τραγούδια ἀφηγηματικά, πολύστιχα, μὲ ἐπικὸ πλᾶτος, λυρικὸ τόνο καὶ δραματικὴ πλοκή, μὲ δύναμη φαντασίας, τόλμη ἔκφρασης καὶ παράστασης τῶν προσώπων. Οἱ ὑποθέσεις τους προέρχονται ἀπὸ μυθικὲς καὶ ἡρωϊκὲς παραδόσεις ἢ ἀπὸ γεγονότα τῆς κοινωνικῆς καὶ Ἐθνικῆς ζωῆς.
Ἀπὸ τὰ πιὸ χαρακτηριστικὰ δείγματα ἀποτελεῖ τὸ τραγούδι τοῦ Νεκροῦ ἀδελφοῦ:
«Μιὰ μάνα εἶχε ἐννιὰ παιδιὰ εἶχε κι ἐννιὰ νυφάδες
κόρη εἶχε τὴν Εὐδοκιὰ πού πάντρεψαν στὰ ξένα.
Κι ἦρθεν ὁ χρόνος δίσεχτος κι’ οἱ ἐννιὰ ἀδελφοὶ πεθαίνουν».
..........................

6) Λατρευτικὰ καὶ θρησκευτικά: Πρόκειται γιὰ τραγούδια, ποὺ ἄλλα ἔχουν ὑπόθεση καὶ περιεχόμενο ἀπὸ γεγονότα τῆς Χριστιανικῆς θρησκείας καὶ συνδέονται μὲ σχετικὲς ἑορτές, ἐνῶ ἄλλα συνεχίζουν προχριστιανικὴ παράδοση.
Τὰ περισσότερα ἀπὸ τὰ τραγούδια αὐτὰ εἶναι ἀγυρτικά, τὰ τραγουδοῦν δηλ. τὰ παιδιὰ σὲ ὁρισμένες ἑορτὲς γυρίζοντας ἀπὸ πόρτα σὲ πόρτα καὶ παίρνοντας κάποιο φιλοδώρημα. Στὴν πρώτη ὁμάδα ἀνήκουν τὰ λεγόμενα «κάλαντα», ἐνῶ χαρακτηριστικὸ δεῖγμα τῆς δεύτερης κατηγορίας ἀποτελοῦν τὰ λεγόμενα «χελιδονίσματα» ποὺ τραγουδοῦν τὰ παιδιὰ τὴν 1η Μαρτίου καλοσωρίζοντας τὴν Ἄνοιξη:
«Ἦρθε ἦρθε ἡ Χελιδόνα,
ἦρθε κι ἄλλη μελιδόνα,
κάθησε καὶ λάλησε
καὶ γλυκὰ κελάδησε.
Μαρτή, Μάρτη μου καλέ,
καὶ Φλεβάρη φοβερέ,
κι’ ἂν φλεβίσης κι ἂν τσικνίσης
καλοκαίρι θὰ μυρίσης».
..........................

7) Παιδικά: Πρόκειται γιὰ τραγούδια στενὰ δεμένα μὲ τὸ παιδὶ καὶ τὴν ἀνατροφή του.
Τὰ τραγουδοῦν ἢ τὰ ἴδια τὰ παιδιὰ παίζοντας ἢ τὰ τραγουδοῦν οἱ μεγάλοι γιὰ χατήρι τῶν μικρῶν παιδιῶν. Ἀντιπροσωπευτικὰ δείγματα ἀποτελοῦν τὰ λεγόμενα «νανουρίσματα» καὶ τὰ «ταχταρίσματα».

α) Νανούρισμα:
«Κοιμήσου καὶ παρήγγειλα στὴν Πόλη τὰ προικιά σου
στὴν Βενετιὰ τὰ ροῦχα σου καὶ τὰ διαμαντικά σου».
β) Ταχτάρισμα:
«Τὸ παιδὶ θέλει χορὸ τὰ βιολιὰ δὲν εἶν’ ἐδῶ:
Ποιὸν νὰ στείλω νὰ τὰ φέρη, ἕνα δίγροσο στὸ χέρι».

8) Ἐρωτικά: Τὰ περισσότερα ἀπὸ τὰ τραγούδια αὐτὰ ἀποτελοῦνται ἀπὸ δυὸ μόνο στίχους (δίστιχα).
Ὡς πρὸς τὸ περιεχόμενό τους εἶναι πολυποίκιλα καὶ ἐκφράζουν κυρίως τὸ ἐρωτικὸ συναίσθημα μὲ ἔντονο λυρισμό. Σ’ αὐτὰ κυριαρχοῦν ἀλληγορίες, παρομοιώσεις καὶ ἄλλα ἐκφραστικὰ μέσα μὲ τὰ ὁποῖα ἀποκαλύπτεται καὶ ἐκφράζεται τὸ ἐρωτικὸ συναίσθημα:
«Ἐβγᾶτε ἀγόρια στὸ χορό, κορίτσια στὰ τραγούδια,
νὰ δῆτε καὶ νὰ μάθετε πῶς πιάνεται ἡ ἀγάπη.
Ἀπὸ τὰ μάτια πιάνεται στὰ χείλη κατεβαίνει,
κι’ ἀπὸ τὰ χείλη στὴν καρδιά, ριζώνει καὶ δὲν βγαίνει».

9) Γαμήλια: Τὰ Γαμήλια τραγούδια συγγενεύουν μὲ τὰ τραγούδια τῆς ἀγάπης κι ὡς πρὸς τὴ διάθεση κι ὡς πρὸς τὴν ἔκφραση. Πολλὰ ἀπ’ αὐτὰ εἶναι δίστιχα ἢ ἀποτελοῦνται ἀπὸ δίστιχα. Συνοδεύουν τὴ γαμήλια τελετὴ σ’ ὅλες τὶς φάσεις της καὶ ἐξυμνοῦν τὰ κάλλη, τὴν εὐγένεια, τὶς ἀρετὲς καὶ τὰ προσόντα τῶν μελλονύμφων. Συνήθως παρεμβάλλονται καὶ πολλὲς εὐχές γιὰ τὴν εὐτυχία τοῦ ζευγαριοῦ, ὄχι δὲ σπάνια ἀναμειγνύεται σ’ αὐτὰ καὶ τὸ γλυκύπικρο μητρικὸ παράπονο γιὰ τὸ χωρισμὸ ἀπὸ τὴν ἀγαπημένη θυγατέρα:
«Σήμερα λάμπει ὁ οὐρανός, σήμερα λάμπει ἡ ’μέρα,
σήμερα στεφανώνεται ἀητὸς τὴν περιστέρα».

10 Ἐργατικά: Πρόκειται γιὰ τραγούδια ποὺ συνοδεύουν τὴ ρυθμικὴ κυρίως ἐργασία, ξεκουράζοντας τὸν ἐργαζόμενο, ἐντείνοντας τὸ ρυθμὸ καὶ συγχρονίζοντας τὶς κινήσεις. Ἐργατικὰ εἶναι καὶ τὰ τραγούδια ποὺ λέγονται γιὰ ξεκούραση ἀπὸ τὴ δουλειά:
«Παραστημό, παραγλυμὸ μὲ βάζεις νὰ θερίσω
γιὰ νὰ μὲ δέρνει ὁ ἄνεμος κι ὁ ἥλιος νὰ μαυρίσω».

11) Γνωμικὰ καὶ Διδακτικά: Εἶναι τραγούδια ποὺ ἐκφράζουν γνῶμες καὶ διατυπώνουν συμβουλὲς γιὰ ποικίλα πράγματα καὶ καταστάσεις. Πολλὰ ἀπ’ αὐτὰ εἶναι πολύστιχα, τὰ περισσότερα ὅμως εἶναι δίστιχα ποὺ ἔχουν πάρει παροιμιακὸ χαρακτήρα.
«Ἄπονε κόσμε καὶ ντουνιὰ καὶ ποιὸς θὰ σὲ κερδίση,
ἡ θάλασσα κι’ ὁ οὐρανὸς σὲ ἔχουνε στὴ μέση».

11) Σατυρικά: Θέματά τους τὰ σατυρικὰ τραγούδια ἔχουν ἐλαττώματα σωματικά, περίεργες καὶ ἰδιότροπες ἰδιότητες καὶ τρόπους μὲ ἀντικοινωνικὸ χαρακτῆρα, ἀντίθετες δηλ. μὲ τὶς ἀντιλήψεις ποὺ ἐπικρατοῦν γιὰ τὴν ἠθικὴ κ.ἄ.
Σατυρικὰ εἶναι καὶ ὁρισμένα τραγούδια, ποὺ συνδέονται μὲ ἑορτὲς καὶ κυρίως τὶς Ἀπόκριες. Ὄχι σπάνια τὰ σατυρικὰ τραγούδια συνοδεύονται καὶ ἀπὸ μιμικὲς κινήσεις, ὅπως π.χ. συμβαίνει μὲ τὸ σατυρικὸ τραγούδι «Πῶς τὸ τρίβουν τὸ πιπέρι»:
«Πῶς τὸ τρίβουν τὸ πιπέρι τοῦ Διαβόλου οἱ καλογέροι,
μὲ τὸ χέρι τους τὸ τρίβουν καὶ τὸ διπλοκοπανίζουν
μὲ τὸ πόδι τους τὸ τρίβουν καὶ τὸ διπλοκοπανίζουν».

12) Ξενητειᾶς: Στὰ τραγούδια αὐτὰ παριστάνονται μὲ τὰ πιὸ μελανὰ χρώματα ὅλα τὰ βάσανα ποὺ ἔχει ὁ ξενητεμός, καὶ γι’ αὐτὸν ποὺ φεύγει καὶ γι’ αὐτοὺς ποὺ μένουν.
Γιατὶ πολλὲς φορὲς ὁ ξενητεμὸς ἰσοδυναμοῦσε μὲ θάνατο, ἀφοῦ τὰ ταξίδια ἦταν μεγάλα καὶ ἐπικίνδυνα, ἀπὸ τοὺς ληστὲς τῆς στεριᾶς καὶ τοὺς πειρατὲς τῆς θάλασσας. Χαρακτηριστικὸ στοιχεῖο ποὺ κυριαρχεῖ στὰ τραγούδια τῆς ξενητειᾶς εἶναι τὸ ἔντονο ψυχικὸ πάθος τῆς ὀδύνης καὶ τῆς θλίψης, ποὺ ἐκφράζεται μὲ σαφήνεια, εἰλικρίνεια, ἁπλότητα καὶ μὲ ἔντονη δραματικὴ παραστατικότητα:
«Παρηγοριὰ ἔχει ὁ θάνατος, παρηγοριὰ ἔχει ὁ χάρος
μὰ ὁ ζωντανὸς ὁ χωρισμὸς παρηγοριὰ δὲν ἔχει
χωρίζει ἡ μάνα τὸ παιδὶ καὶ τὸ παιδὶ τὴ μάνα
χωρίζονται τ’ ἀντρόγυνα τὰ πολυαγαπημένα.
Στὸ τόπο ποὺ χωρίζονται χορτάρι δὲν φυτρώνει
κι’ ἄμα φυτρώσει κίτρινο καὶ μαραμένο θἆναι».

13) Μοιρολόγια, τοῦ Χάρου καὶ τοῦ Κάτω Κόσμου: Τραγούδια θρηνητικὰ ποὺ λέγουν στοὺς νεκροὺς ἢ ἀναφέρονται στὸ Χάρο καὶ τὸν Κάτω Κόσμο:
«Ὁ Κάτω κόσμος εἶν’ κακός, γιατὶ δὲν ξημερώνει,
γιατὶ δὲν κράζει ὁ πετεινός, δὲν κελαηδεῖ τ’ ἀηδόνι.
Ἐκεῖ νερὸ δὲν ἔχουσι καὶ ροῦχα δὲν φοροῦσι,
μόνο καπνὸ μαειρεύουσι καὶ σκοτεινὰ δειπνοῦσι».

Βοηθήματα:
«Ἑλληνικὰ δημοτικὰ τραγούδια», τόμος Α΄, ἐν Ἀθήναις 1962 τόμος Γ΄ (μουσικὴ ἐκλογή) Ἐν Ἀθήναις 1967 (Ἔκδοση Ἀκαδημίας Ἀθηνῶν).
Γ. Κ. Σπυριδάκης, «Ἑλληνικὴ λαογραφία» τεῦχος Δ΄, (Δημοτικὴ ποίηση) ἐν Ἀθήναις 1971.
ΣΤ. Π. ΚΥΡΙΑΚΙΔΗΣ «Ἑλληνικὴ λαογραφία» ἐν Ἀθήναις 1965 (Ἔκδοση Ἀκαδημίας Ἀθηνῶν).

ΜΟΥΣΙΚΑ ΔΕΙΓΜΑΤΑ
1. ΑΚΡΙΤΙΚΟΥ ΚΥΚΛΟΥ Ὁ Διγενής, Λύρα-τραγούδι Σίφης Παναγιωτάκης ΚΡΗΤΗ
2. ΚΛΕΦΤΙΚΑ «Κάτω στοῦ Βάλτου τὰ χωριά» Ρούμελης. Τραγ. Δημοσθένης Βλαχαγγέλης.
3. ΙΣΤΟΡΙΚΑ «Τ’ ἀηδόνια τῆς Ἀνατολῆς» Τραγ. Χρόνης Ἀηδονίδης Ἀνατ. Θράκης.
4. ΡΙΜΕΣ «Ἡ ρίμα τοῦ Μανέττα» Ἀναστασία Φιλιππάτου καὶ Χορωδία Κεφαλληνίας.
5. ΠΑΡΑΛΟΓΕΣ «Μιὰ μάνα εἶχε ἐννιὰ παιδιά» Μοιρολόϊ Ἠπείρου, Σοφία Κιτσανέλλη.
6. ΛΑΤΡΕΥΤΙΚΑ ΚΑΙ ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΑ «Χελιδόνα ἔρχεται» Κάλαντα Πρωτομαρτιᾶς ἀπὸ τὴν νῆσο Χάλκη τῆς Δωδεκανήσου. Τραγ. Παιδικὴ Χορωδία.
7. ΠΑΙΔΙΚΑ α) Νανούρισμα «Μὴν χτυπᾶτε μὴν βροντᾶτε» Βέρροιας Νανουρίζει ἡ Βούλα Χατζίσκου.
β) Ταχτάρισμα «Τὸ παιδὶ θέλει χορό» ταχταρίζει ἡ Θάλεια Σπανοῦ - Νήσων
8. ΕΡΩΤΙΚΑ «Ἐβγᾶτε ἀγόρια στὸ χορό» χορευτικὸ Ἠπείρου. τραγ. Δημήτρης Βάγιας
9. ΓΑΜΗΛΙΑ «Γαμπρὲ τὴν νύφη ν’ ἀγαπᾶς» Νάξου. Εἰρήνη Κονιτοπούλου-Λεγάκη.
10. ΕΡΓΑΤΙΚΑ «Μάης» τραγούδι Κατερίνα Φιλιππαίου –Καλλίτσα Μαρτίνου (Κύθνου)
11. ΓΝΩΜΙΚΑ ΚΑΙ ΔΙΔΑΚΤΙΚΑ «Μὴν μ’ ἀρνηθῆς» Δωδεκανήσου Ἄννα Καραμπεσίνη.
12. ΣΑΤΥΡΙΚΑ «Πῶς τὸ τρίβουν τὸ πιπέρι» Θεολόγος Γρύλλης Νήσων
13. ΞΕΝΗΤΕΙΑΣ «Ξενητεμένο μου πουλί» Ἠπείρου Σάββας Σιάτρας.
14. ΜΟΙΡΟΛΟΓΙΑ, ΤΟΥ ΧΑΡΟΥ ΚΑΙ ΤΟΥ ΚΑΤΩ ΚΟΣΜΟΥ Ὀργανικὸ μοιρολόϊ. Στὸ κλαρίνο ὁ Νίκος Φιλιππίδης. Ἤπειρος.