(Γνωρίσματα – Διαίρεση – Παραδείγματα)

Φεβρωνίας Ρεβίνθη
Ειδικής Μουσικού Παραγωγού ΕΡΑ

Ἡ ποίηση ὡς γνωστὸν μὲ τὴ μελωδία δηλ. τὴν ἔκφραση μουσικῶν ἤχων καὶ τὸ χορό, εἶναι τὸ πλέον ἐκφραστικὸ μέσο ἐξωτερίκευσης τῶν ψυχικῶν συναισθημάτων τοῦ ἀνθρώπου.
Ἡ δημοτικὴ ποίηση ἀποτελεῖ τὴν ἔκφραση σὲ ἔρρυθμο λόγο καὶ μελωδία συναισθημάτων, τὰ ὁποῖα συγκινοῦν γενικὰ τὴ λαϊκὴ ψυχή, χωρὶς νὰ ὑπάρχῃ σ’ αὐτὴ ἡ αἴσθηση τοῦ ποιητῆ. Ἔτσι τὰ δημοτικὰ τραγούδια ζοῦν ὡς μέρος ἀναπόσπαστο τῆς πνευματικῆς καὶ τῆς καλλιτεχνικῆς ζωῆς τοῦ λαοῦ, σὰν ἀπρόσωπο καὶ κοινὸ κτῆμα του.
Περιεχόμενο τῆς δημοτικῆς ποίησης εἶναι πάντοτε τὸ συγκεκριμένο. Οἱ ἀφηρημένες μορφὲς εἶναι ξένες πρὸς αὐτή. Ἡ φύση, ἔμψυχη καὶ ἄψυχη, προβάλλει σ’ αὐτὴν ζωντανή. Ἔτσι ὄχι μόνο οἱ ἄνθρωποι ἀλλὰ ζῶα, πουλιὰ καὶ βουνὰ παρουσιάζονται νὰ συζητοῦν μεταξύ τους καὶ νὰ κάνουν κρίσεις γιὰ τὶς ἀνθρώπινες πράξεις, νὰ ἀποκαλύπτουν μυστικὰ καὶ νὰ προλέγουν τὰ μέλλοντα. Οἱ εἰκόνες τόσο ἀπὸ τὸν ἐξωτερικό, τὸν αἰσθητὸ κόσμο, ὅσο καὶ ἀπὸ τὸν ἐσωτερικό, ἔχουν ξεχωριστὴ πλαστικὴ δύναμη.
Χαρακτηριστικὰ γνωρίσματα τοῦ Ἑλληνικοῦ δημοτικοῦ τραγουδιοῦ εἶναι τὸ αὐθόρμητο, ἡ ἁπλότητα, ἡ εἰλικρίνεια, ἡ ζωηρότητα τῆς περιγραφῆς, τὸ ἀνεπιτήδευτο τῆς ἔκφρασης καὶ ἡ ἐπιγραμματικὴ συντομία.
Ἡ μελωδία ἡ ὁποία ἀποτελεῖ οὐσιαστικὸ μέρος τοῦ τραγουδιοῦ, ἀσκεῖ μαζὶ μὲ τὸ λόγο μαγικὴ ἐπίδραση στὸν ἀκροατὴ μὲ τὴ συγκίνηση τὴν ὁποία τοῦ προκαλεῖ.
Τὸ δημοτικὸ τραγούδι στὴν Ἑλλάδα ἔχει μακρόχρονη παράδοση καὶ τὶς ρίζες του τὶς βρίσκουμε στὴν ἀρχαιότητα καὶ τοὺς Βυζαντινοὺς χρόνους. Τὴν ἀδιάσπαστη αὐτὴ συνέχεια μέχρι καὶ σήμερα μαρτυροῦν οἱ «ἐν χρήσει» λέξεις τραγούδι, παραλογὴ καὶ καταλόγι.
Ἡ λέξις τραγούδι προέρχεται ὡς γνωστὸν ἀπὸ τὴν ἀρχαία τραγωδία ἡ ὁποία σήμαινε καὶ μέλος, ἡ δὲ παραλογὴ ἐπικολυρικὸ τραγούδι ἀπὸ τὴ λέξη παρακαταλογὴ ἡ ὁποία δήλωνε μελοδραματικὴ ἀπαγγελία.

Ἡ λέξη τέλος «καταλόγι» ἡ ὁποία χρησιμοποιεῖται κατὰ τόπους μὲ τὴ σημασία:δίστιχο, μοιρολόϊ, παροιμία καὶ ἔχει ἄμεση σχέση μὲ τὴν ἀρχαία καταλογὴ, ἡ ὁποία σήμαινε ἀπαγγελία τραγουδιοῦ χωρὶς μελωδία. Τὸ κύριο μέτρο τῶν δημοτικῶν τραγουδιῶν ὁ ἱαμβικὸς καταληκτικὸς δεκαπεντασύλλαβος φαίνεται ὅτι εἶναι ἐξέλιξη τοῦ ἰαμβικοῦ καταληκτικοῦ τετραμέτρου. Ἐκτὸς αὐτῶν τῶν στοιχείων οὐσιῶδες γιὰ τὴν ἱστορικὴ σύνδεση τῶν δημοτικῶν τραγουδιῶν ἀποτελοῦν ἀκόμη καὶ οἱ ὑποθέσεις πολλῶν ἀπὸ τὶς σημερινὲς παραλογὲς τῶν ὁποίων «ὁ πυρὴν» τουλάχιστον, ὡς ἀναφέρει ὁ Στίλπων Κυριακίδης «ὑπενθυμίζει ἀρχαίους καὶ δὴ προσφιλεῖς εἰς τὸ θέατρον μύθους».
Τὸ δημοτικὸ τραγούδι εἶναι ἄμεσα δεμένο μὲ τὴν ἱστορικὴ πορεία τοῦ ἑλληνισμοῦ καὶ δένεται στενὰ μὲ τὰ ἤθη καὶ τὰ ἔθιμα τοῦ κάθε τόπου.
Παρὰ τὶς ἐπιμέρους ὅμως διαφοροποιήσεις καὶ τοπικὲς ἰδιομορφίες τοῦ δημοτικοῦ τραγουδιοῦ ποὺ εἶναι ἀποτέλεσμα κυρίως γεωγραφικῶν καὶ ἱστορικῶν παραγόντων, ὑπάρχει παντοῦ βασικὴ ἑνότητα μορφῆς καὶ περιεχομένου.
Ἀπὸ ἄποψη ρυθμοῦ μποροῦμε νὰ διακρίνουμε στὰ Ἑλληνικὰ δημοτικὰ τραγούδια δύο βασικὲς κατηγορίες: α΄) «τραγούδια ἐλεύθερου ρυθμοῦ», καὶ β΄) «τραγούδια ἔρρυθμα».
Μιὰ τρίτη κατηγορία μπορεῖ ν’ ἀποτελέσουν αὐτὰ ποὺ παρουσιάζουν γνωρίσματα καὶ ἀπὸ τὶς δυὸ παραπάνω κατηγορίες. Στὴν πρώτη κατηγορία, δηλ. αὐτὴ τοῦ ἐλεύθερου ρυθμοῦ, περιλαμβάνονται κυρίως τὰ λεγόμενα «καθιστικὰ» τραγούδια, γνωστὰ καὶ μὲ τὰ ὀνόματα «τοῦ τραπεζιοῦ» ἢ «τῆς τάβλας».
Στὴν δεύτερη κατηγορία περιλαμβάνονται τραγούδια κυρίως χορευτικὰ.
Στὰ κείμενα τῶν τραγουδιῶν πολλὲς φορὲς παρεμβάλονται τὰ λεγόμενα «τσακίσματα» ποὺ εἶναι λέξεις καὶ φράσεις ἄσχετες μὲ τὸ κείμενο, πλαισιώνουν ὅμως καὶ καλύπτουν ὁρισμένα μέρη τῆς μελωδίας.