Θεόδωρου Βασιλείου
Καθηγητού Βυζαντινής Μουσικής, Πρωτοψάλτου

Ἡ ὁμιλία δόθηκε σὲ μουσικολογικὸ συνέδριο στὴν Λευκωσία στὶς 6 Μαΐου 2005

Αἱ λαϊκαὶ κατακτήσεις συνολικῶς ἐντὸς μεγάλου χρονικοῦ διαστήματος, εἰς καθ' ἑκάστην τῶν ἀνθρωπίνων δραστηριοτήτων, ἀποτελοῦν τὴν ἔννοιαν τοῦ καθόλου Πολιτισμοῦ. Βεβαίως αὐτονοεῖται, ὅτι λειτουργοῦν ἐπ' ἀγαθῷ τῆς ἀνθρωπότητος, ὠς ὑπηρέται τοῦ ἀνθρωπίνου βίου. Εἰς τὴν ἀρχικήν του μορφὴν ὁ Πολιτισμὸς ἦτο ἐνιαῖος, ἀργότερον διχοτομεῖται ἀναλόγως τοῦ περιεχομένου καὶ τοῦ φορέως του εἰς ὑλικὸν καὶ πνευματικόν, ἔντεχνον καὶ λαϊκόν.
Ὁ ὑλικὸς εἶναι ἔκφρασις τοῦ ἀνθρωπίνου βίου διὰ τῆς ὑλικῆς δημιουργίας –τοῦ ἀνθρώπου λαμβανομένου ὡς λογικοῦ ὄντος-, ἐνῷ ὁ πνευματικὸς εἶναι ἔκφρασις τοῦ ἀνθρωπίνου ἰδεώδους, δηλαδὴ ἡ ἔκφρασις τῶν ψυχικῶν ἰδιοτήτων τοῦ ἀνθρώπου.
Τοῦ πνευματικοῦ Πολιτισμοῦ μέρος εἶναι ἡ Λογοτεχνία δηλαδὴ ἡ τέχνη τοῦ λόγου, τούτου νοουμένου ὡς ἐκφραστικοῦ μέσου γραπτοῦ ἢ προφορικοῦ τῆς ἀνθρωπίνης σκέψεως καὶ τῆς Τέχνης, τῆς λογοτεχνίας θεωρουμένης ὡς πολιτισμικῆς ἐκφράσεως εἰς τὴν ὑπηρεσίαν τοῦ καλοῦ (ἀγαθοῦ). Ἕκαστον Ἔθνος συμφώνως πρὸς τὰς φυσικάς του ἕξεις σχηματίζει τὰς ἰδικάς του «Καλὰς Τέχνας»ἐκ τῶν ὁποίων εἰσήχθησαν εἰς τὴν καθ' ἡμᾶς Ἀνατολικὴν Ὀρθόδοξον Ἐκκλησίαν μόνον ἡ Μουσικὴ καὶ ἡ Γραφικὴ (Ζωγραφική) ἡ καὶ Ἁγιογραφία καλουμένη. Ἐγεννήθησαν συγχρόνως προερχόμεναι ἐκ τοῦ κοινωνικοῦ βίου τοῦ Ἑλληνικοῦ λαοῦ καὶ ἀπετέλεσαν ἓν θαυμασίως ἁρμονικὸν σύνολον, ἀνεπτύχθησαν ὅμως κεχωρισμένως καὶ ἔφθασαν εἰς ὕψιστα σημεῖα τελειότητος, χωρὶς νὰ ἀπομακρυνθοῦν ἡ μία τῆς ἄλλης. Ἐν τέλει ὅμως συνενώθησαν, καὶ πάλιν καὶ συνεδέθησαν μεταξύ των ἐντὸς τοῦ πνευματικοῦ ἐκείνου ἀριστουργήματος τοῦ Ἀρχαίου Ἑλληνικοῦ Πολιτισμοῦ, «τῆς τραγωδίας».
Διακρίνονται αἱ τέχναι εἰς πλαστικὰς καὶ μουσικὰς ἐκ τῶν ὁποίων αἱ μὲν πλαστικαὶ ἐκφράζονται εἰς τὸν χῶρον, αἱ δὲ μουσικαὶ εἰς τὸν χρόνον. Ὡς πλαστικαὶ ἢ εἰκαστικαὶ ἢ ἀποτελεστικαὶ θεωροῦνται α) ἡ Ἀρχιτεκτονική, β) ἡ Γλυπτική, γ) ἡ Γραφικὴ (Ζωγραφική) διακρινομένη εἰς σεμνὴν καὶ ἄσεμνον, δ) ἡ Πλαστική, ε) ἡ Χαρακτικὴ καὶ στ) ἡ Ψηφιδογραφία. Καλοῦνται δὲ ἀποτελεστικαί, διότι τὸ καλλιτέχνημά των ὑφίσταται «ὡς ἀποτελεσθῇ», δηλαδὴ ἅμα τῇ περατώσει του.
Ὡς μουσικαὶ θεωροῦνται α) ἡ Μουσικὴ μὲ κριτήριο τὸν ἦχο, β) ἡ Ὀρχηστικὴ μὲ κριτήριο τὴν κίνησην καὶ γ) ἡ Λογοτεχνία μὲ κύρια χαρακτηριστικὰ τὸν λόγον, τὴν γλώσσαν, τὸν μύθον καὶ τὰ ἤθη.
Ἡ Λογοτεχνία ὑποδιαιρεῖται εἰς ἔντεχνον καὶ δημώδη, αἱ ὁποῖαι ἀντιστοιχοῦν πρὸς τὰς δύο ἐξωτερικὰς μορφὰς τῆς Ἑλληνικῆς Γλώσσης καὶ κάτωθεν τούτων ὑφίστανται δύο στρώματα κοινωνικά, οἱ Λόγιοι καὶ ὁ Λαός.
Ἡ ἔντεχνος εἶναι προϊὸν προηγμένων ἀτόμων, γνωστῶν κατ' ὄνομα, ἐνῷ ἡ Δημώδης εἶναι προϊὸν τοῦ λαοῦ καὶ μάλιστα γέννημα δημιουργῶν ἀγνώστων. Καλοῦνται δὲ Πρακτικαί, διότι τὸ καλλιτέχνημά των ὑφίσταται μόνον ἐφ' ὅσον πράττεται (ἐκτελεῖται). Αἱ δύο αὑταὶ μορφαὶ παραδόσεως δὲν συμπίπτουν ἀλλὰ συμπορεύονται εἰς δρόμους παραλλήλους καὶ ἀλληλοσυμπληρώνονται.
Ὁ ἐκ τῶν μεγαλυτέρων ἁρμονικῶν συγγραφέων τῆς Ἀρχαιότητος Ἀριστείδης Κοϊντιλιανὸς εἰς τὸ περισπούδαστον περὶ μουσικῆς σύγγραμμά του ἀναφέρει «οὔκουν ἕνεστι πράξις ἐν ἀνθρώποις ἥτις ἄνευ μουσικῆς τελεῖται...» (Βιβλίο Β, κεφάλαιο 5-10). Ἐὰν ἐπιχειρήσωμεν νὰ ἀποδώσωμεν παραφραστικῶς τὸ ἀνωτέρω χωρίο, θὰ εἴπωμεν ὅτι «μεταξὺ τῶν ἀνθρώπων δὲν ὑπάρχει πράξις, ἡ ὁποία νὰ τελῆται ἄνευ μουσικῆς...».
Τῷ ὄντι, μεγίστη ἡ δύναμις τῆς μουσικῆς, διότι οὐδὲν ἕτερον μέσον ἐπιδρᾶ τόσον ὠφελίμως ἐπὶ τῆς ψυχῆς καὶ τοῦ χαρακτῆρος τοῦ ἀνθρώπου, ἀλλὰ ὅμως ἀποβαίνει δυστυχῶς πολλάκις παράγων πλούτου καὶ δόξης. Ἐνδεικτικῶς ἀναφέρομεν, ὅτι τὸ θεῖο διὰ μουσικῆς ἐξυμνεῖται, οἱ εὑρισκόμενοι εἰς θλίψιν διὰ τῆς μουσικῆς εὑρίσκουν παραμυθίαν, ἡ εὐθυμία καὶ ἡ χαρὰ διὰ μουσικῆς ἐκδηλώνονται, ἔτι δὲ καὶ εἰς τὴν σύγχρονον Ἱατρικὴν Ἐπιστήμην οἱ ἀσθενοῦντες ὑπὸ ὡρισμένων νόσων καὶ δὴ ψυχικῶν διὰ μουσικῆς θεραπεύονται κ.ἄ.
Τὰ διάφορα ἔθνη διακρίνονται ἀπ' ἀλλήλων ἐκ τῆς γλώσσης τὴν ὁποίαν ὁμιλοῦν, ἀπὸ τὴν θρησκεία τὴν ὁποίαν πρεσβεύουν, ἀπὸ τῶν κοινῶν ἠθῶν καὶ ἐθίμων τὰ ὁποῖα ἔχουν, ἀπὸ τὰς ἱστορικὰς παραδόσεις τὰς ὁποίας μετ' εὐλαβείας τηροῦν καὶ ἀπὸ τῆς ἰδιαιτέρας αὐτῶν μουσικῆς, τὴν ὁποίαν καὶ Ἐθνικὴν καλοῦν.
Ἡ Μουσικὴ διαχωρίζεται εἰς δύο: α) εἰς πρακτικὴν καθ' ὅσον ὡς Τέχνη πράττεται, δηλαδὴ βάλλει τὰς ἀρχὰς τῆς θεωρίας εἰς πράξιν, καὶ β) εἰς θεωρητικὴ καθ' ὅσον ὡς ἐπιστήμη θεωρεῖ καὶ ἐξετάζει τὰ παρ' αὐτῆς πραττόμενα, διότι ἐὰν δὲν πράττεται οὔτε ἡ θεώρησις αὐτῆς καθίσταται δυνατή.
Ἡ Λυρικὴ Ποίησις κύριο γνώρισμά της εἶχε τὴν συνοδείαν φωνητικῆς ἢ ὀργανικῆς μουσικῆς, δηλαδὴ ἡ ἐκδήλωσις ἀνθρωπίνων συναισθημάτων ἐγένετο κυρίως διὰ τὴς ἐξόχου ἀνθρωπίνης τέχνης τῆς Μουσικῆς. Ὅμως τὰ προϊόντα τῆς Λυρικῆς Ποιήσεως ἐκδηλώνονται σαφέστερον ὄχι μόνον διὰ τῶν δύο προαναφερθέντων χαρακτηριστικῶν γνωρισμάτων των, δηλαδὴ τῆς ὀργανικῆς καὶ φωνητικῆς μουσικῆς, ἀλλὰ καὶ διὰ τῆς Ὀρχήσεως, ἤτοι τῶν κινήσεων τοῦ σώματος. Διὰ τὸν λόγον αὐτὸν λοιπὸν εὐθὺς ἐξ' ἀρχῆς ἡ Ποίησις, ἡ Μουσικὴ καὶ ἡ Ὄρχησις ὑπῆρξαν ἀδελφαί. Ἡ Μουσικὴ ἀποτελεῖ τὸ σπουδαιότερο ἐκ τῶν πολλῶν μέσων τῆς ἀγωγῆς, ἡ ὁποία ἐφ' ὅσον τυγχάνει ἀξιακὴ ἐπιφέρει ἁρμονικὴν ταλάντωσιν τῶν εὐαισθητωτέρων χορδῶν τοῦ ἀνθρώπου διὰ συναισθηματικὰς δονήσεις. Αὗται ἐπηρεάζουν τὴν διάνοιαν, ὥστε νὰ φέρεται ὁ ἄνθρωπος διὰ ἦθος χρηστοῦ ἐντὸς τῆς διαστάσεως τῆς κοινωνικῆς, πνευματικῆς καὶ διαπροσωπικῆς του συμβιώσεως.
Ἑτυμολογικῶς ἡ λέξις Μουσικὴ προέρχεται ἐκ τοῦ ρήματος μάω-ῶ, τὸ ὁποῖο σημαίνει μανθάνω• παράγωγο δὲ τούτου τυγχάνει ἡ λέξις Μούσα, Αἰολ. ἡ Μοίσα, Δωρ. ἡ Μώσα, τὰ ὁποῖα ἀμφότερα σημαίνουν τὴν γνώσιν. Ὁ πολὺς Πλάτων ἔλεγε: «ἡ γοῦν Μουσικὴ Θεῶν ἐστὶν δῶρον». Οἱ ἀρχαῖοι Ἕλληνες ἐλάτρευον ὡς τῆς Μουσικῆς ἔφορον καὶ προστάτην τὸν θεὸν Ἀπόλλωνα, τὸν ὁποῖον καὶ Μουσηγέτην ἐκάλουν. Πλὴν τούτου δὲ ἐλάτρευον και θεότητας καλουμένας Μούσας, αἱ ὁποῖαι ἦσαν θυγατέραι τοῦ Διὸς καὶ τῆς Μνημοσύνης καὶ ἦσαν ἀρχικῶς τρεῖς καὶ ἔπειτα ἐννέα. Τὰ ὀνόματα δὲ αὐτῶν ἦσαν Κλειώ, Εὐτέρπη, Θάλεια, Μελπομένη, Τερψιχόρη, Ἐρατώ, Πολύμνια, Οὐρανία, Καλλιόπη καὶ «ἐτύγχανον ἁπάσης παιδείας αἴτιαι» κατὰ τὴν Ἀρχαιότηταν.
Κατὰ τὴν Ἁγίαν Γραφὴν πατὴρ τῆς Μουσικῆς καὶ πρῶτος μουσικὸς ὑπῆρξε ὁ ὄγδοος ἀπὸ τὸν Ἀδὰμ ἀπόγονος, ἐγγονὸς τοῦ Μαθουσάλα καὶ τοῦ Λάμεχ υἱὸς ὁ ὁποῖος Ἰουβὰλ ἐκαλεῖτο «ὅστις ἢν ὁ καταδείξας ψαλτήριον καὶ κιθάραν» (Γενέσεως δ-21).
Ὅπως πολλῶν ἀνεκτιμήτων τῆς ἀνθρωπότητος θησαυρῶν τοιουτοτρόπως καὶ τῆς Μουσικῆς ἡ ἀρχὴ βυθίζεται εἰς τὰ βάθη τῆς Ἱστορίας, κρυπτομένη ὑπὸ πυκνοῦ πέπλου χρόνου μακρῶν αἰώνων.
Ὁ προρηθεὶς τῆς Ἀρχαιότητος ἁρμονικὸς συγγραφεὺς Ἀριστείδης Κοϊντιλιανὸς δίδει εἰς τὴν Μουσικὴν τὸν ἑξῆς ὁρισμόν: «Μουσικὴ εἶναι ἡ ἐπιστήμη τοῦ μέλους καὶ τοῦ περὶ τὸ μέλος συμβαινόντων». Ἐπίσταμαι (ἐπ-ἴσταμαι) σημαίνει γνωρίζω καλῶς, μετὰ βεβαιότητος, ἐνῷ μέλος –εος σημαίνει τὸ διηρθρωμένο ὅλο, τὸ ᾆσμα, τὴν μελωδίαν καὶ συμβαίνω, σημαίνει λαμβάνω χώραν. Συνεπῶς Μουσικὴ εἶναι ἡ ἀρίστη γνῶσις τοῦ ᾆσματος ἀλλὰ καὶ ὅλων τῶν λαμβανόντων χώραν περὶ αὐτήν. Τριχοτομεῖται δὲ ὅσον ἀφορᾶ τὴν πορείαν της εἰς τὸν χῶρον καὶ εἰς τὸν χρόνον: α. Τῆς Ἀρχαιότητος, β. Βυζαντινὴν καὶ γ. Δημοτικήν.